Afrikansa
Ĉapitro 1. Enkonduko
[redakti]Lerni la afrikansan lingvon ne devas esti tre malfacile, se oni lernis Esperanton antaŭe. Ĉi tiu libro volas helpi vin rapidigi vian lernadon.
Kompreneble la afrikansa ne estas tiom facile lernebla kiel Esperanto, sed tamen pli facila ol multaj aliaj naturaj lingvoj. La afrikansa estas juna lingvo, evoluita el la pidĝino kreita de malajaj servistoj, penante, antaŭ kelkcent jaroj, komuniki kun iliaj nederlandaj estroj. Post tiam ankoraŭ ne sufiĉe tempo pasis por konfuzi la simplan strukturon, donitan al la lingvo ĉekomence. Male, lingvokomitatoj, ofte resursriĉaj, planadis la lingvoevoluon, konsiderante trajtojn en aliaj ĝermanaj lingvoj kaj la logikon. La gramatiko tial estas treege simpla. Por esperantisto, celante al baza lingvonivelo, la gramatikstudado ne devus daŭri eĉ kelkajn horojn. Tial oni povas studi la gramatikon unue. Post tio oni devas lerni vortojn. En la oficiala afrikansa tre multaj vortoj similas al vortoj de aliaj ĝermanaj lingvoj – la angla, la germana k.t.p. Por nederlandanoj la afrikansa ne eĉ estas lernenda; ili povas ĝin kompreni aŭ legi direkte, sen studado. Studantoj kiuj jam komprenas la svedan, la norvegan aŭ la danan, prefereble studu la svedan version de ĉi tiu libro. Tiu versio speciale atentas la fakton, ke multaj strukturaj vortoj estas similaj en la skandinavaj lingvoj kaj la afrikansa. Jen la sveda libro: https://sv.wikibooks.org/wiki/Spr%C3%A5kkurser/Afrikaans .
Ĉi tiu libro ne estas normala lingvokurso. Por esperantistoj, kaj precipe tiuj, kiuj jam konas iom da ĝermanaj lingvoj, ne estus efike studi longan vicon da lecionoj, ĉiu prezentanta nur iujn gramatikajn regulojn kaj dekon da novaj vortoj, kiujn oni devus lerni parkere antaŭ oni irus antaŭen. Ĉi tiu libro anstataŭe ĉiufoje prezentas multe pli grandajn strukturojn de sciado. Ĝi parte lasas al la legantoj poste zorgi pri ekzercado, kiam ili jam scias kiel funkcias la lingvo kaj kiel oni povas identigi vortojn, kiujn oni neniam renkontis, nur per kono de aliaj lingvoj.
La celo estas, ke oni per ĉi tiu kurso lernu legi afrikansajn tekstojn. Buŝan komunikadon ne estas traktita. La buŝa kaj la aŭda atendu ĝis estiĝas tia profunda kono pri la lingvostrukturo, kiun la listoj celas doni rapide.
Ĉi tie estas prezentita unue la gramatiko, sekvinte listoj de gravaj vortoj. La unua vortlisto enhavas vortojn kiuj similas al esperantaj vortoj, alia listo anglasimilajn, tria precipe germanasimilajn. Tiuj listoj helpos vin kompreni kiel la afrikansaj vortoj estas ”deformitaj” kompare kun version, kiujn vi eble konas baze de aliaj lingvoj. Inter tiuj longaj listoj troviĝas ekzercoj kaj tabeloj prezentantaj iujn pronomojn kaj aliajn gravajn vortojn, ne jam aperintajn en antaŭaj listoj. Post iuj kromaj ekzercoj kaj vortlistoj, vi penu legi aŭtentikajn afrikansajn tekstojn. Plej laste troviĝas informo pri ”tsotsitaal”, certa neformala varianto de la afrikansa lingvo. Tsotsitaal enhavas malpli da ĝermanaj vortoj, sed tamen pli da anglaj vortoj.
Ĉapitro 2. Elparolo kaj gramatiko
[redakti]Ĉi tiuj elparolreguloj ne sufiĉas por perfekta elparolo. Ili estas prezentitaj, precipe ĉar ili necesas por facila lernado. Multajn vortojn oni povas aŭde rekoni, pro simileco kun esperantaj, anglaj aŭ germanaj vortoj, eĉ se ili estas skribe konfuzigaj:
y oni elparolas kiel “ej”.
w oni elparolas kiel esperanta ”v”.
v oni elparolas kiel esperanta ”f”.
g oni elparolas kiel esperanta ”ĥ”. (Komparu afrikansa “nag” kaj germana “Nacht”, kiuj ambaŭ signifas ”nokto”.)
oe oni elparolas kiel esperanta ”u” sed pli longa.
i oni elparolas kiel iu inter esperanta ”i” kaj ”e”.
Krome, la elparolo estas kiel oni povas konjekti, sed
u oni elparolas kiel en la angla vorto “but”.
uu estas longa sono, elparolata iom kiel la litero ”y” en la finna, la sveda, la germana kaj aliaj lingvoj, kaj la ”ü” en la germana. Ĝi ankaŭ similas al la esperantaj “ie” kaj ”je”.
Detaloj pri ĉapelitaj literoj k.t.p. vi ne devas lerni tuj. Ili ne ŝanĝas multe. Poste vi povus kontroli vian elparolon per la retpaĝo http://www.forvo.com/languages/af/ .Tio pliĝojiĝos vian lernadon.
Vortradikoj ofte estas tre mallongaj
[redakti]Afrikansaj vortoj ofte estas tre mallongaj. Ili ofte ŝajnas kiel ŝtumpigitaj vortoj de aliaj lingvoj: wa = vagono, veturilo, vis = fiŝo. Se oni renkontas longan vorton, oni rajtas konjekti, ke ĝi estas fakte kunmetita. Tiam indas peni kompreni ĉiun silabon solece, por atingi la signifon de la tuta vorto.
Ekzemple, "Walvis bay" estas la angla nomo de haveno kaj havenurbo en Namibio, aŭ skribite pure afrikanse: ”Walvis baai”. Se oni memoras ke afrikansa v sonas kiel ”f”, kaj fendas tiun "Walvis", oni havas wal + vis, kiu post aldono de iuj literoj, donas preskaŭ la esperanta ”baleno” + ”fiŝo”. "Balenviŝgolfo" estu la laŭvorta traduko. (Balengolfo estas pli moderna kaj pli laŭbiologia traduko.)
Mallongaj vortoj ja havas nur malmultajn literojn, do malmultaj kombinoj ekzistas. Por esprimi ĉiujn afrikansajn konceptojn preskaŭ ĉiuj de tiaj sufiĉe malmultaj eblaj silaboj estas eluzitaj, kaj tre multaj el ili eĉ devas havi plurajn signifojn. Leganto tial devas rapide decidi, kiu el ili estas la celata. (Kiam oni legas afrikansan tekston, oni kelkfoje emas deziri, ke ekzistus iaj Esperantaj finaĵoj -o, -as, -is, -n, j, kiuj montrus, ĉu temas pri substantivo, verbo, akuzativo, pluralon aŭ io alia.) Foje ankaŭ plursilabaj vortoj ŝajnas esti kunmetitaj.
- Ekzemplo: La Esperanta vorto ”leopardo” estas luiperd, kio estas prudenta alkonformigo al la sonsistemo de la afrikansa lingvo. Sed ”lui” ankaŭ signifas maldiligenta, kaj ”perd” signifas ĉevalo. Do, tiaj pruntvortoj havas kromsignifojn, kiuj povas helpi la lernadon, sed ankoraŭ malhelpi. (Esperanto ja havas la saman trajton.)
Afrikanse oni ofte ne pruntas oftajn internaciajn, grek- aŭ latin(id)devenajn vortojn. Oni do rifuzas "regule 15-solvon" kaj anstataŭe formas siajn proprajn vortojn. Ekzemple: La frazo per fliegtuig estas formita el per = per, flieg = flugi, tuig = ilo. Do "Per flug-ilo" – eĉ pli Esperanteca ol la Esperanta esprimo "Per aeroplano".
Foje kono pri anglaj kaj germanaj vortoj faciligas la studon multe. Ekzemple: Was my pen in my hand? Tiu frazo estas skribita precize same angle kaj afrikanse, kaj havas la saman signifon: ”Ĉu mia plumo estis en mia mano?” La elparolo estas, kiel jam dirite, tute alia.
Foje scio pri aliaj lingvaj konfuzas: La demandovorto hoe signifas ”kiel” (ne ”kiu”, kion anglaparolanta povis kredi). ”Kiu” anstataŭe estas wie, kiu konfuzas germanaparolantojn. Of ne signifas la sama kiel la angla vorto, sed ofte ”aŭ”. En subfrazoj ĝi signifas ”ĉu” (kiel la angla ”if”, la germana ”ob”). ”Kaj” estas en. Tiu vorto similas al la angla vorto, sed ĝi konfuzas preskaŭ ĉiujn aliajn esperantistojn. Lernu tiujn kvar gravajn vortojn plejeble frue.
- Ekz: Hoe funksioneer die apparaat? - Kiel funkcias la aparato? Wie drink koffie of tee? - Kiu trinkas kafon aŭ teon? Die koek is bruin en warm – La kuko estas bruna kaj varma.
Helpverboj
[redakti]Helpverboj havas kvar gravajn formojn, korespondantajn al la Esperantaj -i, -as, -is, -ita, proksimume. La tabelo montras ilin kaj iliajn tradukojn.
| Infinitivo | Prezenco | Simpla preterito | Preterita participo | Traduko | Uzo | Ekzemplo |
|---|---|---|---|---|---|---|
| te hê | het | had | gehad | havi; havas; havis; havita. | Esprimas ankaŭ la preteriton, kune kun la preterita participo | Sy het gedans – Ŝi dancis |
| te wees | is | was | gewees | esti; estas; estis; estita | Esprimas ankaŭ la pasivan voĉon, kune kun la preterita participo | Die leeu is gehelp – La leono estas helpita |
| te word | word | word | geword | fariĝi; fariĝas; fariĝis; fariĝita | Esprimas ankaŭ la pasivan voĉon, kune kun la preterita participo | Die hond word gelok – La hundo estas (estis) logita |
| sal | sou | devas; devis | Esprimas la futuron, kune kun la infinitivo | Die vaas sal val– La vaso falos | ||
| wil | wou | (gewil) | volas; volis | Die fis wou sink – La fiŝo volis sinki | ||
| moet | moes | devas; devis | Ek moet bak – Mi devas baki | |||
| te kan | kan | kon | povi; povas, povis | |||
| mag | mog | rajtas; rajtis | Wie mag drink nou? - Kiu rajtas trinki nun? |
La infinitivoj ofte havas markilon “te” antaŭe. (Tio estas kiel la angla ”to”, la germana ”zu”. Ofte oni diras om...te anstataŭe, kio similas al la germana “um...zu”, sed la uzado de om...te estas pli vasta ol tiu ĉi lasta. La vorto te ankaŭ povas signifi ”tro”.
Aliaj verboj
[redakti]Nur la helpverboj havas la menciitan simplan paseon. Aliaj verboj nur havas ĉi tiujn tri formojn:
1. La baza formo, sen sufikso, sen prefikso. La baza formo estas uzita kiel imperativo, infinitivo kaj kiel prezenco por ĉiuj personoj singulare kaj plurale. Ĝi do funkcias kiel esperantaj formoj kun -u, -i, -as.
2. La aktiva aŭ prezenca participo (Esperante kun la sufikso -anta) havas afrikanse la sufikson -ende.
3. La pasiva aŭ preterita participo (Esperante kun finaĵoj kiel -at, -it) estas formita per prefikson ge- (Tio estas preskaŭ kiel germane: prefikso ”ge-” + sufikso. gedans = "getanzt").
Kiel Esperante, afrikanse oni povas esprimi tri tempojn: preteriton, prezencon kaj futuron, sed, ĉar la simpla preterito (-is) mankas ĉe plej multaj verboj, oni anstataŭe esprimas ĝin per la helpverbo het kaj poste la pasiva participo, kiel en multaj eŭropaj lingvoj. (Kelkaj Esperanto-gekomencantoj kutimas plendi pri la manko de tia helpverba konstruo en Esperanto. Pri la Afrikansa ili eble de nun plendos, ke la simpla -is mankas...)
Prezenco estas, kiel dirite, simple la baza formo.
La estontan tempon (-os) oni esprimas per la baza formo post la helpverbo. Tiu helpverbo estas aŭ sal ("devas") aŭ gaan ("iras"). Oni ankaŭ povas uzi prezencon (bazan formon), por ĝin esprimi.
| Ekzemplo: | helpi | ni helpas | ni helpis | helpanta |
| (om) te help | ons help | ons het gehelp | helpende |
| Ekzemplo: | fali | ni falas | ni falis | falanta |
| (om) te val | ons val | ons het geval | vallende |
Pli pri la prefikso ”ge-”:
Esceptoj: Por formi la preteritan participon de verbo kiu jam havas prefikson, oni ne metu prefikson -ge antaŭe. Oni devas kontroli, ĉu tiu prefikso estas akcentita aŭ ne. (Tio estas kiel la germana.) Se akcentita, ge- estu metita inter tiu prefikso kaj la radiko. Ekz: Ek het een sak opgehang. Mi suprenpendigis sakon. En neakcentita kazo, ”ge-” ne estas uzita. Oni do simple uzas la bazan formon kiel preterita participo.
- Ekzemplo: Ek besoek, ek het besoek Mi vizitas, mi vizitis.
Substantivoj
[redakti]La plurala finaĵo (-j en Esperanto) foje estas -s, foje -e. (Por vortoj devenaj de la angla aŭ anglakarakteraj vortoj -s estas uzita. Se oni komforte povas almeti -e, tiu ofte estas la ĝusta elekto.) Antaŭ la plurala finaĵo -e iuj etaj skribadaj ŝanĝoj foje okazas: Longa vokalo mallongiĝas (ekz. apparaat – apparate). Ofte la lasta konsonanto duobliĝas (ekz kop – koppe t. e. kapo - kapoj). (Similaj skribŝanĝoj ankaŭ trafas aliajn vortklasojn kiam finaĵo venas.) Krom la plurala, substantivoj havas neniuj aliaj finaĵoj.
La difina artikolo (”la” en Esperanto) estas ĉiam die – kaj singulare kaj plurale. La nedefina artikolo (neekzista en Esperanto) ĉiam estas ’n, do apostrofo kaj minuskla litero ”n”. Eĉ komence de propozicio la ”n” estas minuskla, sed la sekvanta vorto havas majusklan komencliteron. La elparolo de la nedefina artikolo estas simila al la anglaj nedifinaj artikoloj ”a” kaj ”an”, do iom malsimile antaŭ vokaloj kaj konsonantoj.
Genitivon oni povas esprimi kiel Esperanto: Do, post la posedata afero venas la prepozicio van, kaj poste la posedanto. (Esperante oni uzas la prepozicion ”de”.) Oni ankaŭ povas uzi angla-stilan genitivon. Tiam oni metas la posedanton unue, poste la vorton se kaj laste la posedata afero. (La angla uzas apostrofon kaj la literon ”s”, ligitaj al la posedanto. La germana ligas s sen apostrofo. La afrikansa do uzas ”se” kiel aparta vorto.)
- Ekz. die kantoor van die president = die president se kantoor = la kontoro (oficejo) de la prezidento.
Adjektivoj kaj adverboj
[redakti]Gradojn de komparado oni montras per la sufiksoj -er, -(e)ste ĉe la adjektivo. La komparaj vortoj ”kiel” kaj ”ol” ambaŭ estas as. Ekz. rooi, rooier, rooiste = ruĝa, pli ruĝa, plej ruĝa.
Neregulaj komparformoj havas ekzemple: graag, liewer, liefste = volonte, pli volonte, plej volonte kaj baie, meer, mees(te) = multaj, pli multaj, plej multaj.
Krom komparaj formoj, multaj adjektivoj ne postulas aliajn sufiksojnj:
- Ekzemplo: ’n Bruin hond drink. Die bruin hond drink. Die bruin honde drink. Die honde is bruin. Ek het 'n bruin hond = Bruna hundo trinkas. La bruna hundo trinkas. La brunaj hundoj trinkas. La hundoj estas brunaj. Mi havas bunan hundon.
Foje finaĵo -e aperas kiam la adjektivo estas uzata kiel adjekto (estas antaŭ ĝia ĉefvorto afrikanse). Iuj neregulecoj tiam: kou fariĝas koude (malvarma), dum oud fariĝas ou (maljuna).
- Ekzemplo: Die papegaaie is oud. Ou papegaaie. - La papagoj estas maljunaj. Maljunaj papagoj.
Adjektivojn oni povas uzi kiel adverboj sen iuj ajn aldonaj sufiksoj. (Oni do ne devas cerbumi, kiel Esperante, ĉu oni uzu formon kun -e aŭ -a. Afrikanse oni uzas la saman formon.)
Vortordo
[redakti]En simplaj ĉeffrazoj la vortordo estas subjekto – predikato – objekto. Se la unua vorto en la frazo estas adverbo, tiam la verbo venas kiel dua, kaj la subjekto la tria. Do, la ĝenerala regulo estas: La predikatverbo ĉiam estu la dua elemento en eldira ĉeffrazo.
Se ekzistas helpverbo, tiu okupas la lokon de la predikato – la numero 2. La ĉefverbo tiuokaze venas kiel la fina vorto en la frazo. (Tio estas kiel germane. Ankaŭ okaze de vico de pluraj helpverboj ĝi estas traktitaj iom kiel germane.)
Demandfrazojn oni esprimas per meto de la predikaton kiel la unua vorto (dum en eldiraj frazoj oni metas la predikaton kiel la dua). Oni do ne uzu ian ”ĉu” afrikanse.
En eldiraj subfrazoj, post la subjekto (unue) ankaŭ la objekto aŭ predikativo estu frue en la frazo, kaj la finitiva verbformo estu fine. (La vortordo do ofte estas kiel germane.) Ankaŭ infinitivoj venas frazfine: Bang te wees = fariĝi tima (timiĝi).
Duobla negacivorto. Strangeco de la afrikansa estas tio, ke oni en neaj frazoj postmetas duan negacivorton frazfine, se aliaj vortoj venis post la unua negacivorto: ”ne” = nie . . . nie.
Ordonojn oni esprimas kiel la angla, kun la baza formo de la verbo unue, kaj neniu subjekto. Nean ordonon oni esprimas anglasimile, uzante frazkomence moenie. La angla uzas ”don’t”. Ekz. Moenie aanraak nie! = Ne tuŝu!
Ĉapitro 3. Rekoni vortojn
[redakti]Lernindaj vortoj
[redakti]Ĉi tiu listo enhavas vortojn, kiuj similas al Esperantaj vortoj havantaj similan signifon. Tial ili estas facile lerneblaj. Ankaŭ oni trovas ĉi tie la plej gravajn vortojn, uzitaj en la antaŭaj gramatikaj ekzemploj.
Vi bonvole trarigardu la liston, forstreku tiajn vortojn, kiujn vi taksas ne gravaj por via bezono, kaj lernu la restajn tie, ke vi povas kompreni ilin, kiam vi renkontas ilin en teksto. Tio donos al vi parton da baza vortstoko necesa por kompreni tekstojn, kaj ankaŭ plibonigos vian lerton rekoni novajn vortojn. En la lasta subsekcio, ”Aliaj vortoj”, preskaŭ ĉiuj estas gravaj.
| Substantivoj | |
|---|---|
| apparaat; apparate | aparato; aparatoj |
| dag; dae | tago, tagoj |
| groep | grupo |
| haar; hare | haro, haroj |
| hond | hundo |
| jaar; jare | jaro; jaroj |
| kantoor; kantore | oficejo, kontoro; oficejoj, kontoroj |
| kat; katte | kato; katoj |
| koffie | kafo |
| kop; koppe | kapo; kapoj |
| koek | kuko |
| koevert | koverto |
| land | lando |
| leeu | leono |
| moord | murdo |
| papegaaie | papago |
| pos, poskantoor | poŝto, poŝtoficejo |
| president | prezidento |
| radio | radiofono |
| rol | rolo |
| sak; sakke | sako; sakoj |
| vaas; vase | vaso; vasoj |
| vis; visse | fiŝo; fiŝoj |
| vrugt | frukto |
| woord | vorto |
| Adjektivoj | |
| blond | blonda |
| blou | blua |
| bruin | bruna |
| direk | direkta |
| graag | volonte |
| grys | griza |
| helder | hela |
| jong, jonk | juna |
| kaal, kale | kalva, nuda |
| koud, koue | malvarma |
| laas(te) | lasta |
| lang, lank | longa |
| nuut (plur: nuwe), nuwer, nuwste | nova (novaj), pli nova, plej nova |
| oud, ou(e) | maljuna |
| rooi | ruĝa |
| ryk | riĉa |
| vals | falsa |
| vreemd | fremda |
| vroeg | frua |
| warm | varma |
| Verboj | |
| bak | baki, bakas |
| besoek | viziti |
| dans | danci, dancas |
| duur | daŭri |
| drink | trinki, trinkas |
| funksioneer | funkcii, funkcias |
| hang | pendi, pendas |
| hê; het | havi; havas |
| help | helpi, helpas |
| is | estas |
| kan | povi, povas, |
| kos | kosti, kostas |
| leer | lerni |
| lok | logi, logas |
| mag | rajtas |
| moet | devas |
| piepie, pis | pisi |
| praat | diri |
| sal | devas, devis |
| sit | sidi |
| slaap | dormi |
| sink | sinki, sinkas |
| skryf | skribi |
| spaar | ŝpari, ŝparas |
| staan | stari, staras |
| steel | ŝteli |
| studeer | studi |
| val | fali, falas |
| vergeet | forgesi |
| wees | esti |
| werk | labori, verki |
| wil | voli, volas |
| word | iĝi, iĝas, iĝis |
| Aliaj vortoj | |
| dankie | dankon |
| ek | mi |
| en | kaj |
| hoe | kiel |
| in | en |
| ja | jes |
| die | la |
| môre | morgaŭ |
| my | mia |
| 'n | (nedefina artikolo) |
| nee | ne (respondvorto) |
| nie | ne (neas frazon) |
| niemand | nenio |
| nou | nun |
| of | aŭ; ĉu |
| ses | ses |
| sy | ŝi |
| te | tro, markilo de infinitivo |
| van | de |
| vo(o)rt | for |
| wie | kiu |
Ekzercoj
[redakti]Kaŝu la dekstran kolumnon kaj traduku la afrikansajn frazojn. Kontrolu viajn solvojn. Ankaŭ traduku aliadirekten.
| 1. Ek het gewerk | Mi laboris. |
| 2. Ek werk | Mi laboras. |
| 3. Ek gaan werk | Mi laboros. |
| Pasinta tempo | |
|---|---|
| 4. Ek het laasjaar Namibië besoek. | Mi vizitis la lastan jaron Namibion. |
| 5. Ek het gedans. | Mi dancis. |
| 6. Ek het gister koek gebak. | Mi bakis kukon hieraŭ. |
| Nuntempo | |
| 7. Ek besoek Namibië. | Mi vizitas Namibion. |
| 8. Ek dans. | Mi dancas. |
| 9. Ek kan Afrikaans praat. | Mi povas paroli la afrikansan. |
| Venonta tempo | |
| 10. Ek gaan Namibië besoek. | Mi vizitos Namibion. |
| 11. Ek gaan dans. | Mi dancos. |
Traduku kaj kontrolu:
| Teksto tradukota | Kontrolu solvon |
|---|---|
| Mi havas bluan papagon. | Ek het 'n blou papegaai. |
| La kapo de la papago estas griza. | Die kop van die papegaai is grys. |
| Mi estas pli juna ol mia papago. | Ek is jonger as my papegaai. |
| Mia kapo estas ruĝa. | My kop is rooi. |
| Miaj haroj estis brunaj kaj longaj. | My hare was bruin en lank. |
| Miaj haroj nun estas falitaj (jam falis). | My hare het nou geval. |
| Mia kapo estas ruĝa kaj kalva. | My kop is nou rooi en kaal. |
| La kapo de la papago ne estas kalva. | Die papegaai se kop is nie kaal nie. |
| La kapo de la papago ne estas ruĝa kiel mia. | Die papegaai se kop is nie rooi as my kop nie. |
Iuj bezonotaj vortoj
[redakti]Ĉi tiuj vortoj estos uzataj en sekvontaj ekzercoj. La tuj lernendaj estas markitaj per graza tiparo.
| Substantivoj | |
|---|---|
| bottel | botelo |
| kind | infano. La pluralo (infanoj) estas neregula: kinders. |
| suid | sudo, suda |
| nommer | numero |
| mens | homo |
| Verboj | |
| besit | posedi |
| weet | scii |
| kom | veni |
| Aliaj vortoj | |
| twee | du |
| ander | alia |
| wat | kio (kaj demanda, kaj rilata pronomo) |
| aan | sur |
| nooit | nenio |
Ĉapitro 4. Strukturaj vortoj
[redakti]Por lingvolernado gravas multe, ke oni konas multjn konjunkcionj, pronomojn, prepozicionj, sufiksojn kaj prefiksojn. Tial estas prezentitaj ĉi tie longaj, sufiĉe kompletaj, listoj de tiaj. Sed ne necesas lerni ĉiujn vortojn tuj. Se vi lernis nur kelkajn antaŭ via tekstlegado, vi povas komence uzi ĉi tiujn listojn por trovi mankantajn vortoj. Poste vi povos lerni pliajn vortojn, ĝis vi ne plu bezonas iujn listojn.
Pronomoj
[redakti]Ĉi tiu sekcio prezentas iujn pronomojn kaj iujn pronomo-similajn vortojn kiuj estas tabelvortoj en Esperanto.
| Personaj pronomoj - | Posedaj pronomoj - | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| - kiel subjekto | - kiel objekto | Adjektivaj | Substantivaj | |||||
| Afrikansa | Esperanto | Afrikansa | Esperanto | Afrikansa | Esperanto | Afrikansa | Esperanto | |
| ek | mi | my | min | my | mia | myne | mia | |
| jy (U) | vi | jou (U) | vin | jou (U) | via | joune (U s'n) | via | Formalaj formoj en krampoj. |
| hy | li | hom | lin | sy | lia | syne | lia | |
| sy | ŝi | haar | ŝin | haar | ŝia | hare | ŝia | |
| dit | ĝi | dit | ĝin | (sy) | ĝia | (syne) | ĝia | |
| ons | ni | ons | nin | ons | nia | ons s'n | nia | |
| julle | vi | julle | vin | julle | via | julle s'n | via | |
| hulle | ili | hulle | ilin | hulle | ilia | hulle s'n | ilia | |
Ekzemploj el ĉiuj kolumnoj: Ek sien hom en sy twee kinders, en ’n ander kind wat nie syne is nie – Mi vidas lin kaj liajn du infanojn kaj alian infanon, kiu ne estas lia.
La Esperantan pronomon ”oni” oni esprimas per mense (homoj), ’n mens (homo) aŭ jy (vi) . Ekz. 'n Mens kan nooit weet nie – Oni povas neniam scii.
Frazoj, kiuj Esperante havas la predikaton ”estas” kaj ne havas subjekton, devas afrikanse havi la subjekton dit, sed tiu vorto normale estas mallongigita kaj kunskribita kun is, farante la vorteton dis, anstataŭ "dit is".
Ekzerco: Jen parto de poemo el la poemaro Deur die oog van 'n naald (Tra la okulo (truo) de kudrilo) van Mathews Phosa, ISBN 0 624 03499 2. Provu traduki ĝin, kaŝante la dekstran kolumnon. Poste kontrolu vian tradukon.
| ons het die land besit voor dit ons besit het | ni posedis la landon antaŭ ĝi nin posedis |
| dit was ons land honderde jare | ĝi estis nia lando centajn jarojn |
| voor ons syne was, was dit ons s'n | antaŭ ni estis ĝiaj, estis ĝi nia |
| die land aan die suidpunt van Afrika | la lando sur la sudpunkto de Afriko |
Tradukoj de la Esperantaj korelativoj (tabelvortoj)
[redakti]Por legado oni ne bezonas ĉiujn ĉi formojn. Ne eĉ Esperante oni vere uzas la tutan aron. Ĝi estas prezentita, ĉar esperantistoj ja jam konas tian sistemon. Oni povas rapide trovi tiujn formojn, kiuj laŭ onia sperto estas bezonataj. Tiuj verŝajne estas la oftaj ankaŭ en la afrikansa.
| ki- | -ti | -i | neni- | ĉi- | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Esperanto | Afrikansa | Esperanto | Afrikansa | Esperanto | Afrikansa | Esperanto | Afrikansa | Esperanto | Afrikansa | |
| -u, -uj (pri homoj) | kiu | wie | tiu | daardie, mens | iu | iemand | neniu | niemand | ĉiu | iedereen, elkeen, almal |
| -u, -uj(pri aĵoj) | kiu | demanda:watter, rilata: wat | tiu | daardie | iu | party, sommige, enige | neniu | geen (adjektiva), niemand(substantiva) | ĉiu | ieder, elke |
| -o | kio | wat | tio | daardie | io | iets | nenio | niks | ĉio | alles |
| -el | kiel | hoe | tiel | so, dus | iel | op een of ander manieer | neniel | – | ĉiel | – |
| -al | kial | hoekom, waarom | tial | daarom, dus, daarvoor | ial | – | nenial | – | ĉial | – |
| -e | kie | waar | tie | daar | ie | iewers, êrens | nenie | nêrens | ĉie | oral(s) |
| -en | kien | waarheen | tien | daarna toe | ien | iewers, êrens toe | nenien | nêrens toe | ĉiu | oral |
| de -e | de kie | waarvan(daan) | de tie | daarvan | de ie | van ievers | de nenie | – | de ĉie | – |
| -am | kiam | wanneer | tiam | dan, toe | iam | somtyds, partymal, partykeer(s), soms | neniam | nooit, nimmer | ĉiam | ooit, altyd |
| -om | kiom | hoeveel | tiom | so veel | iom | sommige | neniom | niks | ĉiom | – |
| -om longe | kiom longa tempo | hoe lank | tiom longa tempo | so lank | iom longa tempo | – | neniom longa tempo | gou | ĉiom longa tempo | – |
La ki-vortoj povas esprimi kaj demando kaj relateco – kiel Esperante.
Por esprimi ”ĉi tiu”, ”ĉi tio”, uzu hierdie anstataŭ daardie. Por esprimi "ĉi tie" uzu hier.
Se ”tiu” estas determinativa pronomo, t.e. montras ion poste dirotan, oni uzas diegene (dié) anstataŭ daardie. Ekz. Ek ken diegene wat dit gedoen het – Mi konas tiujn, kiuj faris ĝin.
Ekzerco:
Jen iuj fragmentoj el la poemaro Deur die oog van 'n naald (Tra la okulo (truo) de kudrilo) van Mathews Phosa, ISBN 0 624 03499 2. Provu traduki ilin.
| … | |
| My registrasienommer | Mia registra numero |
| Dit sê waarvandaan ek kom, | Ĝi diras de kie mi venas, |
| waar ek werk, | kie mi laboras, |
| Ek vergeet dit nooit. | Mi forgesos ĝin neniam |
Prepozicioj
[redakti]Lernu tuj tiujn prepoziciojn, kiujn vi taksas la plej gravaj. Kelkajn prepoziciojn oni povas ankaŭ uzi kiel postpoziciojn. Ili do staras post iliaj ĉefvortoj.
| in | en. - Ekz. In die somer – Somere. |
| op | sur |
| oor | super. - Ekz Oor 'n paar ure – Post kelkaj horoj. Hy ry oor die brug. - Li veturas trans la ponto. |
| aan, by | ĉe, sur. Iemand klop an die deur. - Iu frapas la pordon. |
| ter | en, al, ĉe |
| tot, toe | al - Ekz. Gaan jy vandag strand toe? - Ĉu vi iros al marbordo hodiaŭ? |
| na | al, post. - Ekz. Na werk gaan ek huis toe. - Post laboro mi iras al hejme. |
| na...toe | al |
| vanaf | de |
| van | de |
| af | de |
| uit | el. - Ekz. Sy stap uit die huis - Ŝi paŝas el la domo. |
| tussen | inter |
| kring | ĉirkaŭ |
| onder | sub |
| deur [de:r] | tra; ankaŭ uzita por montri la aganton en pasiva frazo, signifante ”de” |
| voor | antaŭ (loko aŭ tempo) |
| agter | malantaŭ, post (loko aŭ tempo) |
| vir | por. - Ekz. Skryf dit vir my! - Skribu tion por mi. |
| weens, op grond van | pro |
| pleks | anstataŭ |
| ondanks | malgraŭ |
| teen | kontraŭ |
| sonder | sen. - Ekz. Met of sonder belasting. - With or without tax. |
| met | kun |
| sedert | post |
| by | ĉe. - Ekz. By die bouplek. - Ĉe la konstruejo. |
Konjunkcioj kaj subjunkcioj
[redakti]La tuj lernendaj estas markitaj per grasa tiparo.
| en | kaj |
| of | aŭ |
| maar | sed |
| dat | ke |
| omdat, want, waar | ĉar, pro (kaŭzeca) |
| om te | por, pro (cela) |
| so dat | por ke (sinsekva, foje cela) |
| indien, as | se (kondicionala) |
| hoewel | kvankam (konsesa) |
| of | ĉu (subfraze demanda) |
| wanneer, toe, terwyl | dum (tempa) |
| voor(dat) | antaŭ |
| nadat | post |
| tot(dat) | ĝis |
Postsilaboj
[redakti]Per ĉi tiu listo oni povas lerni finaĵojn kaj postsilabojn. Multaj el ili estas tiel nomitaj ”internaciaj vortoj”, aliaj similas nur al finaĵoj de iuj ĝermanaj lingvoj. Respondaj finaĵoj en kvar aliaj lingvoj estas montrita, se eble. La Esperanta finaĵo nur kelkfoje trafas bone, sed tiuj de aliaj europaj lingvoj, pro lingvohistoriaj kaŭzoj, ofte kaj similas kaj havas saman uzon. Se okazus, ke vi rekonas iun el la ekzemplaj vortoj – pro simileco al iu lingvon kiun vi konas – bone. Sed ne gravas lerni ilin. Tial ĉe multaj ekzemploj neniu traduko estas donita. Vi povas reveni al tiu ĉi listo poste, kiam vi komencos traduki tekstojn.
Do, nun nur rapide tralegu la liston.
| Afrikansa | Germana | Angla | Franca | Esperanto | Ekzemplo |
|---|---|---|---|---|---|
| -eek (-eke) | -ek | -eque | -eko | apteek, biblioteek | |
| -iek | -ik | -ic, -ics | -ic, -ique | -iko | publiek, spesifiek, akoestiek |
| -ie | -ie | -y | -ie | -io | ekonomie, tragedie, chemie; studie |
| -nsie | -nz | -nce | -nce | -eco, -anco | kompetensie, alliansie, distansie |
| -sie | -tion,-sion | -tion, sion | -tion, sion | -cio | nasie, stasie |
| -teit | -tät | -ty | -té | -o, -tato | elektrisiteit, universiteit, kapasiteit |
| -uur (-ure) | -ur | -ure | -ur | -uro | kultuur, natuur, temperatuur, struktuur |
| -ry | -rei | -ry | -rie | -ejo | battery, bakery, galery |
| -heid | -heit | -dom... | -ismo | apartheid, vryheid | |
| -skap (-skappe) | -schaft | -ship | (-eco, aro) | landskap, wetenskap, gemeenskap | |
| -um | -um | -um | -o | aluminium, minimum, datum, museum | |
| -isme | -ismus | -ism | -isme | -ismo | toerisme, imperialisme, neologisme |
| -or | -or | -or | -eur | -oro | sektor, professor |
| -er | -er | -er | -eur | -isto | sanger (= kantisto), Hollander |
| -aar (-are) | -er | -er | -eur | -isto | handelaar (= komercisto), sondaar (= pekanto), moordenaar (= murdisto) |
| -ing | -ung, ing | -cio, -o | ontwikkeling, rekening (=kalkulo), uitsending, inligting (= informo) | ||
| -nis | -nis | -o | verbintenis (= ligo), gevangenis (= malliberejo) | ||
| -aat (-ate) | -at | -at, -ate, -atus | -eil, -at | -ato | apparaat, klimaat, diplomaat, resultaat |
| -is (-iste) | -ist | -ist | -ist | -isto | imperialis, terroris, toeris |
| -tjie | -chen, -lein | -et, -ette | -eto | bietjie (= peceto) | |
| -dom | -tum | -dom | -aĵo, -eco | eiendom, frydom | |
| -eel (-ële) | -al | -el | -elle | -elo | formeel, ofisieel, seksueel, finansieel |
| -aal (-ale) | -al | -al | -alo | -alo, -ala | ideaal, neutraal |
| -se | -ich, -isch | -a, -eca | binnelandse (= enlanda) | ||
| -ies | -isch | -ic, ical | -ique | -a | identies, tragies, logies, elektries |
| -ig | -ig | -y | -a | nodig (= necesa), tydig, skuldig | |
| -lik | -lich | -ly | -a | duidelik (= klara), noodsaaklig (= necesa), heimlik | |
| -baar | -bar | -ble | -ble | -ebla, ema | dankbaar, vatbaarheidsstudie (= fareblec-pristudo) |
| -saam | -sam | -some | -ema, -eca | spaarsaam, eensaam |
Antaŭsilaboj
[redakti]Pri antaŭsilaboj kelkfoje gravas tio, ĉu ĝi estas akcentita aŭ ne. Tial enkrampite estas montrite informon pri tio por ĉiu antaŭsilabo. Temas pri verboj. Se verbo havas akcentitan antaŭsilabon, tiam tiu silabo en plejmulto de la formoj estas disigita de la vortradiko. En perfekto, ili estas disigitaj per la prefikso ”ge-”, kiu enenvenas inter la du. En aliaj formoj la antaŭsilabo kaj la radiko estas apartaj vortoj.
- Ekzemplo: afskakel malŝalti. Ek het die radio afgeskakel Mi malŝaltis la radion. Ek skakel die radio af. Mi malŝaltas la radion.)
opstaan - staan op - opgestaan - leviĝi - leviĝu, leviĝas - leviĝinta.
Verboj kun neakcentita antaŭsilabo nenie prenas ge-, kaj ne disiĝas. La plej gravaj neakcentitaj antaŭsilaboj estas be- kaj ver-.
Tralegu ĉi tiun liston rapide, same kiel la antaŭan.
Krom ĉi tiuj silaboj, ankaŭ prepozicioj povas roli kiel antaŭsilaboj.
| Afrikansa | Esperanto | Ekzemplo | Betoning och Ekzemplo de perfekto kaj akcento |
|---|---|---|---|
| af- | de- | afneem (= malkreski), afgrond, afval | Ek het die radio afgeskakel Mi elŝaltis la radion. (akcentita) |
| aan- | al- | aankoms (= alveno), aanstoot, aanmeld (= anonci) | (akcentita) |
| be- | (pri-, faras verbon transitiva) | beheers (= majstri), behou, behoef (= bezono) | Jy het besoek. Jy het beïndruk Vi imponis. (neakcentita) |
| by- | kun- | bystand, bysmaak, bydra, byval | Ek het bygedra Vi kontribuis. (akcentita) |
| daar- | tie- | daarin, -op ... k.t.p. Kun ĉiuj prepozicioj. | (akcentita) |
| her- (akcentita) | de- | herkoms (= deveno), herberg (= gastejo) | (akcentita) |
| her- (neakcentita) | re- | herhaal (= ripeti), heropen | Ek het herken. Mi rekonis. (neakcentita) |
| hoof- | ĉef-, kop- | hoofstad (= ĉefurbo), hoofpyn, hoofrekene, hoofrol | (akcentita) |
| mis- | mis- | misbruik (= misuzas) | Hy het misbruik (neakcentita) |
| om- | ĉirkaŭ | omkom, omvat (= enhavi), omry (= cirkaurajdi) | Hy het omgekom (akcentita) |
| on- | ne- mal, sen | onbegryplik, onbeperk (= senlima), onlus | (akcentita) |
| ont- | dis-, el k.t.p. | ontwikkel, ontvang (= ricevi) | Ons het ontmoet Ni ricevis. (neakcentita) |
| ont- | de- | ontklee (= senvestigi), ontwapen (= malarmi), ontwater, ontspan | (akcentita) |
| ver- | el- | verbruik, verdeel, verstaan (= kompreni), versoek (= provi), vervals = falsi | Ek het veraander Mi ŝanĝis. Jy het verloor Mi perdis. (neakcentita) |
| weer- | re- | weerklank (Weer ankaŭ signifas vetero kaj defendi.) | (akcentita) |
Respondoj de Esperantaj sufiksoj
[redakti]Ĉiu esperantisto frue lernis kaj ĉiam kutimas konfidi multe al la metodo de krei novajn vortojn per sufiksoj. Tiu kutimo verŝajne ne tuj malŝaltos, kiam vi komencis uzi la afrikansan. Tial indas lerni kiel la afrikansa esprimas ĉiun el tiuj konceptoj, kiuj Esperante estas sufiksoj – precipe se oni celas ne sole al legadsperto, sed ankaŭ volas paroli aŭ skribi. Jen listo:
| -ulo | -mens |
| -estro | baas oor ... |
| -ino | vroue- |
| -aro | groep van ... |
| -ero | deel van ... |
| -ano | -lid, lidmaat van ... |
| -ujo | houer vir ... |
| -ejo | plek vir ... |
| -eco | -eienskaap |
| -emo | geneig vir ..., -saam |
| -ebla | -baar |
| -eto | -tjie |
| -ego | groot- |
Ĉapitro 5. Lernu pliajn vortojn
[redakti]Vortoj kun vokalkombinoj
[redakti]Esperanto havas multajn vokalkombinojn. Jen kelkaj tiaj vortoj. Iuj novaj kaj precipe lernindaj el ili estas markita per grasa tiparo: La longajn aa, ee, oo, uu, ekzemple: praat = paroli, lees = legu, skool = lernejo, duur = kara, multekosta, daŭri. (Kiam al tia vorto estas alligita plurala finaĵo -e, aŭ alia vokalkomenca finaĵo, tiam la vokalsono normale estas skribita per unu vokallitero, sed la elparolo estas ankoraŭ longa. Ekz. skool, skole lernejo, lernejoj.)
La diftongoj ie, oe, ui, ei, eu, ou, ai, ae, eeu, ooi, oei, aai ; ekzemple iets = io, boek = libro, huis = domo, reis = veturi, deur = pordo, goud = oro, leeu = leono, rooi = ruĝa,
Diftongo + vokalo: goeie (oei+e) = bona, eie (ei+e) = propra, baie (ai+e) = tre, multe, multaj, leier (ei+e) = kondukisto, papagaaie (aai+e) = papagoj
Similas anglajn kaj germanajn vortojn
[redakti]Se vi konas anglajn aŭ germanajn vortojn, ĉi tiu listo povas interesigi vin. Kiel la antaŭa listo, ĉi tiu povas bonigi vian eblecon rekoni ne antaŭe renkontitajn vortojn. Tralegu ĝin plejeble rapide, kaj lernu nur la plej gravajn kaj interesajn vortojn nun. La tuj lernendaj estas markitaj per grasa tiparo.
La vortoj estas ordigitaj laŭ Esperanta traduko. Tio estas por ebligi presentadon de pluraj afrikansaj vortoj kune.
| afero | saak plur. sake |
| antaŭen | voor |
| aŭskulti | luister |
| blanka | wit, (blanka persono, blankulo = blanke, blank) |
| bona | goed (adjekte goeie, komparado: beter – beste) |
| ĉesi | stop, ophou, voltooi |
| dek | tien |
| dek du | twaalf |
| dek kvar | veertien |
| dek kvin | vyftien |
| dek uno | elf |
| densa | dig |
| diri | sê, praat, sprek |
| dolori | pyn |
| dura | hard, swaar |
| ekzerci | dril, oefen |
| esperi | verwag, hoop |
| fajro | vuur |
| fari | maak, doen |
| feliĉa | geluckig |
| honti, honta | skaam |
| koloro | kleur |
| komenci | begin |
| kredi | glo, meen |
| kulturo | kultuur, beskawing |
| kuŝi | lê |
| kvar | vier |
| kvin | vyf |
| larĝa | breed, wyd |
| lavi | was |
| lig | lumo, luma, lumigi |
| mordi | byt |
| malferma | oop |
| malfrua | laat |
| malhelpi | verhinder |
| mallonga | kort, klein, beperk |
| malsana | siek, krank |
| malsata | hongerig |
| malsati | uithonger |
| viro | man |
| manĝi | eet, opeet |
| mem | self |
| mensogi | lieg, jok |
| meti | plaas, stel, neersit |
| nigra | swart |
| ok | ag(t) |
| okdek | tagtig |
| pardonu | ekskuus, verskoon my |
| pendi | hang |
| pensi | dink |
| plej malfrua | laaste |
| plena | vol |
| pli malfrua | later |
| preni | taak, bring, neem |
| proksima | naby |
| rigardi | kyk, sien |
| sep | sewe |
| serĉi | soek |
| sinĝena | skaam, verleë |
| simila | (soort)gelyk, dieselfde |
| teni | hou |
| trankvila | stil |
| tridek | dertig |
| trovi | vind, kry, aantref |
| varmega | heet, baie warm |
| vasta | wyd, breed, ruim |
| vidi | sien, kyk |
| vivi | leef |
| vivo | lewe |
| vojo | weg, plur. weë |
| voli | wil, wens |
Restintaj tre gravaj vortoj
[redakti]Ĉi tiuj vortoj povas esti iom malfacilaj. Kono pri Esperanto ne helpos vin multe plu. Endas tamen lerni plej multajn el ili por atingi legkapablon.
Substantivoj
[redakti]| okulo | oog, plur. oë |
| milito | stryd, oorlog |
| tempo | tyd |
| flanko | sykant, bladsy (för böcker) |
| fojo | keer, maal |
| distrikto, provinco | streek |
| virino | vrou, vroumens |
| knabo | seun, jongetjie, knaap |
| knabino | meisie, nooi |
Adjektivoj
[redakti]| bela, bona | mooi |
| malbona | sleg |
| bela, pura | skoon |
| malpura | vuil |
| granda | groot |
| malgranda | klein |
| malalta | laag, sag, nedrig |
| tuta | heel, hele |
| grava | belangrik, betekenisvol |
| facila | maklik, lig |
| malfacila | moeilik, swaar |
| rapida | fluks, vinnig, gou |
| preta | gereed, volkome |
| sekva | aanstaande, volgende |
| malsimila | ongelyk, verskillend, anders |
| vera | waar |
| rompita, difekta | gebreek |
| seka | droeg |
| kutima | algemeen |
| sekreta | heimlik, geheim |
Verboj
[redakti]| okazi | voorkom, plaasvind |
| malaperi | verdwyn, wegraak |
| simili al | lyk na |
| malkreski | verminder, afneem |
| elekti | kies |
| ordigi | reël |
| uzi | gebruik, aanwend |
| bezoni | nodig hê, makeer, benodig |
| tordi | draai, wend |
| doni | gee |
| ricevi | kry, ontvang, onthaal, opvang |
| iri | gaan, loop |
| stari | staan |
| rapidi | jaag, haas |
| malfermi | open, oppmaak |
| ŝati | hou van, lief wees vir |
| barakti | twis, veg, baklei |
| promesi | beloof |
| instrui | onderwys |
| legi | lees |
| höra | hoor |
| decidi | besluit |
| voli | verlang |
| atendi | vag, vertoef' |
| demandi | vra |
| kompreni | verstaan, ken |
Lokaj kaj tempaj vortoj
[redakti]| sube, suben | neer |
| supre, supren | op |
| ekstere, eksteren | buite |
| ene, enen, interne, internen | binne |
| hejme; hejmen | tuiste (tehuis); tuis ("at huis") |
| malproksime | ver |
| hodiaŭ | vandag |
| hieraŭ | gister |
| baldaŭ, tuj | binnekort, gou |
| antaŭ longe | lang gelede |
| tuj | dadelik |
Aliaj vortoj
[redakti]| vere | werkelik, regtig, inderdaad |
| ankaŭ | ook |
| alia | ’n ander, plur. andere |
| unu la alia | mekaar |
| ree, denove | weer |
| returne | terug |
| kune | saam met |
| eble | dalk, straks, miskien |
| malmulte | min - minder - minste |
| multe | baie, regtig, uiters, veel |
| ebla | moontlik |
| nur | slegs, net, alleen |
| preskaŭ | byna, amper |
| kutime | gewoonlik |
Ekzerco: Denove jen iuj fragmentoj el la poemaro Deur die oog van 'n naald (Tra la okulo (truo) de kudrilo) van Mathews Phosa, ISBN 0 624 03499 2. Provu traduki ilin.
| dié wat buite is, wil in | tiu, kiu ekster estas, volas enen |
| dié wat binne is, wil uit | tiu, kiu ene estas, volas eksteren |
| so is die lewe | tia estas la vivo |
| hy hou jou aan 'n lyintjie | li tenas vin sur lineto |
| al wat troos | la nura ("ĉio"), kio konsolas |
| is dat goeie dade | estas, ke bonaj agoj |
| nie saam met jou sterf nie | ne mortas kune kun vi |
La lastaj listoj
[redakti]Elektu tiujn vortojn, kiujn vi bezonas. Germaneparolantoj eble rimarkas, ke nur malmultaj ne estas tuj rekoneblaj. Tial ili povas transsalti ĉi tiun sekcion, kaj iri direkte al la legekzercoj. Ankaŭ aliaj studantoj povas rapidi tien. Post iom da legekzerco ĉiuj povas pli bone decidi, kiujn vortojn ili bezonas. Tiam ili povas reveni ĉi tien aŭ al alia sekcio de la kurso. Ĉi tie oni trovas vortojn, kiuj estas ofte uzataj, temas pri ĝeneralaj aferoj kaj ne similas al Esperantaj samsignifaj vortoj. Ili do estas lernindaj. Sed ili ne nepre estas lernendaj. La nepre lernendajn vortojn vi jam legis en antaŭaj sekcioj. Vi ĉiam povas reiri tien, se vi bezonas ripeti ilin.
Substantivoj kaj adjektivoj
[redakti]| Substantivoj | |
|---|---|
| printempo | lente |
| odoro | reuk, geur |
| historio | geskiedenis |
| najbaro | buur |
| truo | gat |
| malŝparo | mors |
| raporto | verslag (redaktoro = verslaggewer) |
| puno | straaf (adjekto: strawwe) |
| bezono | behoefte |
| limo | perk |
| eco | eienskap, -pe |
| loko | plek |
| Adjektivoj | |
| sama | dieselfde |
| propra | eie |
| prava | reg |
| certa, eksterduba | seker |
| certa, fiksa, difinita | bepaald |
| klara | duidelik |
| aliamaniera, aliel | andersins, anders |
| necesa | onontbeerlik, onmisbaar |
| malfacila | swaar, moeilik |
| sekura | veilig |
| danĝera | gevaarlik |
| halv | half |
| stranga | eienaardig,ongewoon |
| aŭtenta | eg (adjekto egte) |
| peza | swaar, gewigtig |
| malrapida | langsaam |
| alta | hoog (adjekto: hoë, komp. hoër – hoogste) |
| maldika | smaal, nou |
| maldensa, magra | dunn, maer |
| malplena | leeg |
| kurba | krom |
| fermita | toegesluit |
| firma | vas |
| malfirma | los |
| mola | sag, week, saf |
| malseka | taai |
| malluma | donker |
| flava | geel |
| verda | groen |
| mirigita | bluf, verbaas |
| singarda | versigtig |
| stulta | dom |
| fiera | trots, hoogmoedig |
| kontenta | tevrede |
| ĝoja | bly |
| saĝa | oorlams, slim, wys |
| laca | moeg, tam, mat |
| tima | bang |
| avara | habsugtig |
| morta | dood (adjekto dooie) |
| kolera | boos, kwaad |
Verboj
[redakti]Ĉiu linio montras unu temon. Ofte estas pli facile lerni samtemantajn vortojn kune. Kelkfoje ili aperas kune en tekstoj. (Ĉar ili logike rilatas unu al alia, oni ankaŭ povas kelkfoje kompensi sian mankantan vortkonon per uzo de alia vorto el la sama grupo. Tio estas se oni volas peni komprenigi sin iom afrikanse post studado de ĉi tiu libro, kvankam ĝi ĝustadire ne celas al tio, sed al legkompreno nur.)
| taŭgi pas, te pas kom | enhavi bevat, insluit | malhavi tekort hê | manki tekort wees | ||
| ŝanĝi, ŝanĝigi verander, ruil | daŭri voortsit | resti bly | intermiksi wissel, verwissel | sekvi (ver)volg | |
| montri wys | tuŝi taak, voel, beweeg | ĵeti gooi | forlasi verlaat, laat staan | ||
| dividi deel | turniĝidraai | disvastigi verdeel, uitdeel, uitsprei | kolekti versammel | ||
| tiri trek | havigi kry | venigi haal | levi lig | ricevi neem | porti dra |
| partopreni deelneem | lasi, permesi laat | rifuzi weier, afwys, verwerp | malpermesi verbied | ||
| plendi kla | dubi twyvel | penti betreur | |||
| postuli eis | ligi bind, verbind | limigi beperk | fermi sluit, maak toe | nei ontken, weerspreek | |
| respondi beantwoord | traduki vertaal | ||||
| kalkuli tel | pruvi bewys | konduki lei, aanvoer, voorgaan | |||
| senti voel | odori reuk, geur, snuf | ||||
| kulpigi blaam | puni (be)straf | ||||
| sukcesi opvolg, slaag | provi, peni probeer, keur | peti vra, versoek | |||
| morti doodgaan, sterf (pri homoj), vrek | mortigi moor, vermoor, slag, doodmaak, dood | ||||
| bati slaan | förnedra verneder, verlaag, verkleinneer | detrui verniel, vernietig, verdelg | |||
| inciti pla, kwel, terg | ĝeni versteur | ĉagreni erger, hinder, pla | kvereli (uit)skel, bestraf | ||
| aĉeti koop | vendi verkoop | pagi betaal | |||
| malami haat | ami bemin, lief vir iemand wees | kisi soen | ridi lag | ||
| viziti kuier | renkonti(ĝi) vergader | reveni terugkom | |||
| telefoni skakel | krii skreeu, skree, uitroep | spela speel | |||
| kulturi kweek, plant | feki bollie | ripozi rus | |||
| veturi reis, bereis | rajdi ry | transloĝiĝi verhuis, beweeg | loĝi bly, woon | ||
| labori arbeid | konstrui bou, stig, oprig | fabriki bou, saamstel, vervaardig' | |||
| tranĉi sny, kap | fosi graaf, grawe, grou | trycka druk |
Aliaj vortklasoj
[redakti]Ĉiu linio montras iele unu temon.
| ne eĉ nie ers nie | ununura enig | sufiĉe taamlik | treege uiters | multaj baie, veel - meer - mees(te) |
| do so, dus | rekte reguit, onmiddelik | verŝajne seker | kiel soos | plia, kroma verder |
| unua eerste | for weg | dekstra, dekstro regs | maldekstra links, linkerhand | |
| subite fluks, gou | tiam toe, dan | ankoraŭnog, nogsteeds | antaŭ nelonge kort gelede | |
| ne antaŭ eers | longe lank, lang tyd | |||
| bonvolu asseblief | volonte graag - liever -liefste | |||
| du twee | dua tweede | tri drie | tria derde | |
| naŭ nege | dek tri dertien | cirkaŭ ongeveer |
Ĉapitro 6. Legu tekstojn
[redakti]Kaŝu la dekstran kolumnon kaj traduku la afrikansan tekston. Kontrolu viajn solvojn. Ankaŭ traduku aliadirekten.
La traduko estas sufiĉe laŭvorta, por tio, ke oni lernu novajn vortojn dum leĝado. Se oni ekrimarkas, ke oni malhavas multajn vortojn, oni reiru al iu antaŭa ĉapitro kaj ripetu tiun. Oni ofte facile komprenas, kiaj vortoj mankas. Por plua studado, post tiu kurso, kiam neniu traduko ĉeestas, tiam oni bezonas, por preciza kompreno, vortaron aŭ Guglon aŭ alian tradukilon, ĉar ankoraŭ ekzistas multaj vortoj, kiujn ĉi tiu kurso ne pritraktis.
| Ero de informilo pri sano | |
|---|---|
| Wat is VIGS? | Kio estas aidoso? |
| VIGS is 'n nuwe aansteeklike siekte. | Aidoso estas nova infekta malsano. |
| Enigeen - studente, werkers, jong mans, vroue - kan die VIGS virus kry. | Ĉiu - studentoj, laboristoj, junaj viroj, virinoj – povas havi la aidosa viruso. |
| Ongelukkig is daar geen genesing [kuraco] of entstof [vakcino] teen VIGS nie. | Bedaŭrinde ne ekzistas kuraco aŭ vakcino kontraŭ aidoso. |
| Wanneer 'n persoon besmet is met die VIGS-virus, kan dit 'n paar jaar neem voor die persoon enige tekens van die siekte toon. [montras] | Kiam persono estas infektita de la aidosa viruso, povas daŭri kelkaj jaroj antaŭ la persono havas iujn simptomojn de la malsano. |
| Gedurende hierdie tydperk voordat die persoon enige tekens of simptome toon, mag die persoon onbewus wees dat hy/sy 'n draer is van die VIGS-virus alhoewel hierdie persoon ander mense onwetend kan besmet. | Dum tiu periodo antaŭ la persono havas iun signojn aŭ simptomojn, la persono povas esti nekonscia, ke li/ŝi estas portanto de la aidosa viruso, malgraŭ tiu persono povas senintence infekti aliajn homojn. |
| DEUR NET TE KYK NA IEMAND KAN JY NIE SE OF HY/SY 'N DRAER VAN DIE VIGS-VIRUS IS OF NIE | Per simple rigardi iun oni ne povas diri, ĉu li/ŝi estas portanto de la aidosa viruso aŭ ne. |
| Navorsing dwarsoor die wêreld het bewys dat VIGS hoofsaaklike op drie maniere versprei word. | Esplorado tra la tuta mondo pruvis, ke aidoso precipe je tri manieroj disvastigas. |
| 1. Seksuele omgang wanneer een seksmaat besmet is. Dit kan oorgedra word van man tot man, man tot vrou en vrou tot man. | Seksa kunestado kiam unu partnero estas infektita. Ĝi povas esti transdonita de viro al viro, viro al virino kaj virino al viro. |
| 2. Kontak met bloed (en bloedprodukte). | Kontakto kun sango (kaj sangproduktoj). |
| - Oortapping van besmette bloed. | Transfuzo de infektita sango. |
| Die ministerie van Gesondheid en Sociale Dienste het die nodige stappe geneem om alle geskenkte bloed te toets [testi] sodat bloed vir oortapping veilig is in Namibië. | La Ministerio de Sano kaj Sociaj Servoj faris la necesajn paŝojn por testi ĉiom de la donacita sango, ke sango por transfuzo estu sekura en Namibio. |
| - Besmette bloed op instrumente gebruik in aktiwiteite waar bloed gelaat word soos met besnyding, tatoeëring en maak van oorgaatjies. | Infektita sango je instrumentoj uzitaj en agadoj, kie sango estas ellasita, kiel cirkumcido, tatuado kaj farado de oreltruetojn. |
| - Naalde wat nie deeglik gesteriliseer is nie kan die virus oordra van 'n besmette persoon na die volgende gebruiker van die naald. | Nadloj, kiuj ne estas korekte steriligitaj povas transdoni la viruson de persono infektita al la sekva uzanto de la nadlo. |
| 3. Swangerskaap: 'n swanger vrou wie 'n draer is van die VIGS-virus kan dit oordra na haar ongebore of pasgebore baba [pas = ĵus]. | Gravedeco: graveda virino kiu estas portanto de la aidosa viruso povas transdoni ĝin al ŝia nenaskita aŭ novnaskita bebo. |
| VIGS-virus word nie deur die onderstaande menslike kontakte van die een persoon na die ander oorgedra nie: | Aidosa viruso ne estas transdonita per la sekvaj homaj kontaktoj de unu persono al alia: |
| + Die gebruik van iemand ander se klere of besittings. | + La uzo de la vestoj aŭ posedaĵoj de aliulo. |
| + Die saamwoon of die deel van 'n kamer met iemand wat VIGS het. | + La kunvivo aŭ divido de ĉambro kun iu kiu havas aidoson. |
| + Te speel met 'n kind wat VIGS het. | + Ludi kun infano kiu havas aidoson. |
| + Versorging van kinders wie die ouers VIGS-virus draers is. | + Prizorgi pri infanoj kies gepatroj estas portantoj de aidosa viruso. |
| + Swem in swembaddens, rivier of watergatte met 'n persoon of persone met VIGS. | + Naĝado en naĝejoj, rivero aŭ akvotruaĵoj kun persono aŭ personoj kun aidoso. |
| + Gebruik van oorvol bus met persoon/persone met VIGS. | + Uzo de homplena buso kun persono/personoj kun aidoso. |
| + 'n Persoon met VIGS wat hoes of nies op jou. | + Persono kun aidoso, kiu tusas aŭ ternas kontraŭ vi. |
| + Die versorging van 'n VIGS pasiênt waar goeie basiese higiêne handhaaf word. | + La prizorgo pri aidosa paciento, kie bona baza higieno estas subtenita. |
| + Alhoewel, as die persoon met VIGS ook aktiewe tuberkulose het, moet daar TB-behandeling voorgeskryf word sodat die TB nie aansteeklike bly nie. | + Tamen, se la persono kun aidoso ankaŭ havas aktivan tuberkulozon, devas esti TB-traktado, por tio ke la TB ne estiĝos infekta. |
| + Die toepassing van eerstehulp wanneer goeie voorsorgmaatreëls gevolg word. | + La apliko de unua helpo kiam bona singardaj reguloj estas sekvitaj. |
| Eroj de semajna gazeto | |
|---|---|
| Liewe Talana, [Liewe = kara] | Kara Talana, |
| Ek het you hulp dringend nodig. | Mi bezonas vian helpon urĝente. |
| Dit gaan om my hare, dit bly uitval. | Temas pri miajn harojn, ĝi daŭras elfali. |
| Ek was al by soveel dokters en ander raadgewers gewees, maar niks het my gehelp nie. | Mi estis ĉe tiom da doktoroj kaj aliaj konsilistoj, sed nenio helpis min. |
| Mense bly my spot en vra wat gaan aan met my hare, en dit maak my kwaad en teneergedruk. | Oni daŭras min moki kaj demandas kio okazis pri miaj haroj, kaj tio igas min ĉagrena kaj subenpremita. |
| Ek het al gevra waarom dim ék moet wees wat die probleem het. | Mi ĉiam demandis kial ĝuste mi devas esti, kiu havu la problemon. |
| Dokters sê my are [vejnoj] vernou op my kop. | Doktoroj diras, ke miaj venoj mallarĝigis sur mia kapo. |
| Ek wil net weet of dit dalk as gevolg van rook kan wees. | Mi volas nur scii, ĉu tio eble sekvo de fumado povas esti. |
| Gee my net 'n antwoord. | Doni al mi nur respondon. |
| Behou hare so | Retenu harojn tiel |
| Liewe Wat 'n Probleem van Kroonstad | Kara Kia Problemo de Kroonstad |
| Daar is soveel geskryf oor haarverlies en tydskrifte en boeke dat ek dit nie weer in ons beperkte rubriekruimte gaan doen nie. | (Tie) estas tiom skribite pri harperdado en gazetoj kaj libroj, ke mi tion ne denove en nia limigita rubrikspaco faros. |
| Ek gaan egter vir jou raad, en ek wil hê jy moet proefkonyn speel vir ons. | Mi tamen konsilos, kaj mi volas havi vin devi kiel testkuniklo roli por ni. |
| Julle ander ouens wat begin bles word kan dit ook probeer en terugvoering gee, asseblief. | Vi aliaj maljunuloj, kiuj komencas senharigi, povas tion ankaŭ provi kaj respondon doni, bonvolu. |
| Elke liggaamsdeel het 'n sekere drukpunt, en drukpunt-terapie ("acupressure" soos deur die Chinese vervolmaak), help definitief om abnormaliteite te herstel. | Ĉiu parto de la korpo havas certan prempunkton, kaj prempunkta terapio (”akupresuro” kiel de la ĉinoj perfektigita), helpas certe returni nenormalaĵojn. |
| Die drukpunt vir di kopvel [vel = haŭto] is geleë in you vingernaels, glo dit of nie! | La prempunkto por la kaphaŭto troviĝas en viaj manfingraj ungoj, kredu tion aŭ ne! |
| Al wat jy moet doen om te verhinder dat jou hare uitval of dun word, is om jou vingernaels teen mekaar te vryf - druk eenvoudig die een hand se naels teen dié van die ander en vryf [frotu] dit saggies [singarde] teen mekaar... | Ĉion, kion vi devas fari, por deteni ke viaj haroj elfalas aŭ estiĝas maldensaj, estas viajn manfingrajn ungojn froti unujn kontraŭ aliaj – premu simple la ungoj de la unua mano kontraŭ tiuj de la alia kaj frotu ĝin singarde kontraŭ la aliaj... |
| 'n Mens doen dit 'n paar keer per dag, vir allesaam 15 minute lank. | Oni faras tion paron da fojoj ĉiun tagon, tute 15 minutojn longe. |
| Staan 'n kwartier vroeër op en was jou hare; jy sal sien dat dit dan heeldag voller en lewendiger sal lyk. | Ekstaru kvaronon pli frue kaj lavu viajn harojn; vi vidos ke la tuta tago pli plena kaj vigla aspektos. |
| Of staan self nog vroeër op sodat jy genoeg tyd het om jou vir 'n verandering regtig mooi te maak. | Aŭ ekstaru eĉ pli frue tiel vi havos sufiĉan tempon por fari vin por ŝanĝo vere bela. |
| Dalk bly daar self genoeg tyd oor om rustig ontbyt te eet. | Eble restas eĉ sufiĉa tempo por manĝi trankvilan matenmanĝon. |
| Hou op om ander tevrede te stel! | Ĉesi provi plaĉi aliajn! |
| Monie van die goedkeuring van ander afhenklik raak nie - doen wat JY dink is reg. | Ne estu dependa de la aprobo de aliaj - faru kion vi opinias ĝusta. |
Ĉapitro 7. Tsotsitaal, alia ne-norma afrikansa, kaj paroli afrikansan
[redakti]La afrikansa lingvo havas plurajn devenojn. Ŝajnas memkompreneble, ke ĝi estas ĝermana lingvo, kiam oni vidas kiom la nuntempa oficiala lingvo similas al la angla kaj la germana – kaj kompreneble la nederlanda. Sed al afrikansa ankaŭ apartenas tsotsitaal kaj aliajn parolvariaĵojn, kiujn tre multaj homoj en Sudafriko kaj Namibio parolas. Tiuj idiomoj estas malpli evidente ĝermanasimilaj.
Multaj denaskaj afrikansanoj opinias, ke ilian lingvon inventis malajaj enmigrantoj en la Kapa kolonio, por ebligi komunikado kun iliaj nederlandaj estroj. Ili rimarkas, ke la plej fruaj longaj afrikansaj tekstoj estas skribitaj per araba skribo, kaj devenas de tempo, kiam la estraro normale uzis la oficialan nederlandan por esprimi sin skribe. Tiuj afrikansaj dialektoj, kiuj estas nuntempe parolataj en la sudokcidenta kaj la sudorienta partoj de Sudafriko – ”la Kap-afrikansa” respektive ”la Rivero Oranĝo-afrikansa” kondukas parton de tion heredaĵon pluen, kaj krome enfluon el khoi- kaj san-lingvoj. La oficiala afrikansa tamen trairis longan proceson de planita lingvoflegado, kiam la lingvoaŭtoritatoj forsarkis ne-ĝermanajn vortojn kaj esprimojn, kaj tuttempe kontrolis, ĉu indu uzi la nederlandan aŭ aliajn ĝermanajn lingvojn kiel modeloj. Ankaŭ ĝermanajn elementoj estis forigitaj, se ili estis tro forte rigarditaj kiel angla-stilaj aŭ okcidentdialektaj.
Tsotsitaal evoluis pli malfrue, en Gauteng (la Johanesburo-distrikto).
Estas iom malklare, kion signifas la kunmetaĵo tsotsi-taal. Laŭvorte ĝi signifas ”krimul-parolo”, sed normale ĝi havas multe pli vastan signifon. Strata dialekto, ”patois”, ne-standarda lingvo estas oftaj eksplikoj. Dum la lastaj jardekoj Tsotsitalon disvastiĝis iom ĉe la namibia kaj sudafrikana junularo, parte pere de muzika ĝenro Kwaito (kiu havas sian nomon de la afrikansa vorto kwaai - kolera). Tiukontekste ĝi daŭre estas subkultura fenomeno, sed Tsotsitalo estas pli ol tio. Ĝi funkcias en plurlingvaj medioj kiel mikslingvo por komunikado, kiu ne estas limigita al certa genra aŭ aĝa grupo, kiel slangoj kaj ĵargonoj estas. Ĝi estas kaj lingva-frankao kaj piĝino. Ankaŭ ŝajnas, ke Tsotsitalo estis tiel stabila dum sufiĉe longa tempo, ke oni baldaŭ povos konsideri ĝin kiel kreola lingvo. Variantojn parolitajn de nuntempa junularo oni ofte nomas "Camtho" aŭ "isiCamtho", precipe kiam iliaj trajtoj similas al la zulua kaj la sota linvoj. Pli fruaj parolvariantoj, verŝajne originoj de de Tsotsitalo, estis ”Flaaitaal” dum la 1920-aj jaroj kaj ”Mensetaal” dum la 1940-50-aj jaroj.
La vortproviso diferencigas Tsotsitalon de la standarda afrikansa. Multaj vortoj jam travivis longan tempon en Tsotsitalo, aliaj estas pli novaj pruntovortoj el la angla aŭ de bantuaj lingvoj.
Iuj oftaj Tsotsitalaj vortoj:
| ambaag | profesio. |
| bambino | knabo (el la portugala). |
| bhaya | aĉeti (de la angla), tre (kiel standarda afrikansa). |
| cable | paroli. |
| cava | vidi. |
| chien/tjien | pesa (kredeble de la ĉina, perite de la angla). |
| daai ding | tiu afero (de la angla). |
| entlek | (frazkomenca vorto, kiel la germana). |
| fraiza | demandi. |
| hamba | iru, foriru, malaperu (de la zulua). |
| heita! | hej! |
| kholi | limonado (de la angla). |
| lenkqu | timulo. |
| moegoe | unu kiu ne apartenas al la subkulturo (kiel angla ”muggle”). |
| mthangala | komploto. |
| naar | enua. |
| notch | vidi, rigardi. |
| paka | ripozi. |
| panis | akvo. |
| rika | trompi. |
| shoot | paroli. |
| sixty | problemo. |
| tlheri | kuri (de la sota). |
| tshuna | fari (kiel norma afrikansa doen). |
| weza | pagi. |
| wiedie | paroli. |
| xova | preni. |
| zwakal | aŭdi (de nguniaj lingvoj). |
Parolata afrikansa povas ŝajne devii multe de la standarda lingvo, sed ĝi havas tamen ĝermanan karakteron. Ĉi tiu citaĵo estis prezentita kiel aĉa ekzemplo en ĵurnalo kiu malŝatas tian lingvan dekadencon. Notu, ke la negacio nie estas kunmetita kun la antaŭa vorto tiel, ke ĝi fariĝis sufikso -ie aŭ -i. La sama sufikso ankaŭ povas deveni de die. Multaj vortoj estas pruntitaj el la angla. Se vi konas iom da angla, eble vi povas konjekti la signifon. Sufiĉe malfacile estas eble diveni la nomojn de la personoj, ĉar ili havas nenormalan literumon.
Ekzerco: "Pawill" kanni prove wathy claim nie, konstateer Madiba oorie TeeVee. Ons moet Satdam ytlos - hy sallie en willie oorlog maaki! Nogal 'n cute oukiee hy. Ou Bliek vanni UN konnie als properties konsolideer nie, want hy hettie free akses gehatie.
Traduko: Powell ne povas pruvi kion li asertas, konstatas Madiba tra televido. Ni devas ne ĝeni Saddamon - li ne faros kaj ne deziras ekmiliti! Ĉarma ulo tio. Maljuna Blix de UN ne povas prijuĝi ĉiujn havaĵojn, ĉar li ne havis liberan aliron.
En normala afrikansa teksto oni foje trovas citaĵoj aŭ partoj kun tia lingvo. Tiam indas lerni almenaŭ tio, ke la litero i vortfine povas signifi aŭ die aŭ nie.
Pluaj studoj
[redakti]Se oni atingis ĝis ĉi tiu fina sekcio de ĉi tiu libro, kaj agis laŭ la instruoj – kio ne signifas lerninte parkere ĉiujn listojn – oni nun serĉu retajn tekstojn por plua ekzerco. En ĉi tiu fazo ankaŭ ekgravas la bezono plibonigi sian elparolon, por ne ekhavi malĝustajn parolkutimojn. Tio estas ekster la kadro de ĉi tiu gvidlibro. Indas auskulti radion, sonfajlojn, aŭ kontakti iun, kun kiu oni povas paroli afrikanse.
Jen ligilo al la afrikansa Vikipedio http://af.wikipedia.org/wiki/Tuisblad
Jen iuj frazoj por kontakti afrikansa-parolantojn.
- Hallo! Hoe gaan dit? - Saluton! Kiel vi fartas?
- Baie goed, dankie. - Tre bone, dankon.
- Praat jy Esperanto? - Ĉu vi parolas Esperante?
- Jaa. - Jes.
- Praat jy Frans? - Ĉu vi parolas la francan?
- Nee. Slegs 'n bietjie. - Ne. Nur iom.
- Wat is jou naam? - Kiel vi nomiĝas?