Pra-Ido, "Esperanto Fajnigita"[redakti]

Regulo 0: Ortografio[redakti]

La supersigna alfabeto de Esperanto estas fonema, t. e. ĉiu fonemo havas ĉiam la saman literon, sekve ĉiu litero ĉiam havas la saman sonon.

Inverse, tamen, ne ĉiu sono ĉiam havas la saman literon! Tri literoj, respektive fonemoj, konsistas el du sonoj: c = ts, ĉ = tŝ, ĝ = dĵ. Tiuj sonoj do havas pli ol unu eblan literan reprezenton. La supersigna alfabeto de Esperanto tial ne estas fonetika (en fonetika alfabeto ĉiu sono havas ĉiam la saman literon).

La supersigna alfabeto de Esperanto estas internacia, t. e. ke ĝi uzas la latinan alfabeton uzatan en okcidenteŭropaj lingvoj kun fonema sistemo simila al orienteŭropaj lingvoj. Ekzemple, la rusa alfabeto unulitere reprezentas fonemojn, kiuj estas fremdaj al la latina alfabeto. Transskribante la rusan alfabeton per la latina alfabeto, oni do bezonas supersignojn, kiel en Esperanto (aŭ plurliteraĵojn, kiel en multaj okcidenteŭropaj lingvoj, vidu sube): ĉ = ч, ĝ = щ, ĥ = х, ĵ = ж, ŝ = ш. La rusa, same kiel Esperanto, distingas inter voĉa z kaj senvoĉa s, dum multaj okcidenteŭropaj lingvoj ne traktas tiun diferencon: s = с, z = з. Aliflanke, la rusa ne havas alternajn skribojn, malkiel en multaj okcidenteŭropaj lingvoj: p / ph = п (p), t / th = т (t), c / ch = к (k), qu = кв (kv), w = в (v), x = кс (ks), y = и (i).

La h-sistemo de Esperanto kompensas la mankon de bezonataj supersignoj en multaj okcidenteŭropaj lingvoj. Ĝi ne estas fonema: la litero u povas havi la prononcon [u] aŭ [ŭ], kaj fonemo, kiu en la supersigna alfabeto havas ĉapelon, reprezentiĝas en la h-sistemo per dulitero: ĉ = ch, ĝ = gh, ĥ = hh, ĵ = jh, ŝ = sh. La h-sistemo tial estas malpli fonema kaj malpli internacia ol la supersigna alfabeto, ĝi estas kompromiso inter orienteŭropa fonemismo kaj okcidenteŭropaj literoj. La h-sistemo tial donas aspekton apartan, kiu estas nek orienteŭropa nek okcidenteŭropa.

Pra-Ido proponas kaj orienteŭropan kaj okcidenteŭropan ortografiojn, por se nur cirila aŭ latina alfabeto disponeblas.

Orienteŭropa Ortografio[redakti]

a b c ĉ d e f g ĝ h ĥ i j ĵ k l m n o p r s ŝ t u ŭ v z
а б ц ч д е ф г щ г х и й ж к л м н о п р с ш т у в в з

Okcidenteŭropa Ortografio[redakti]

a b c ĉ d e f g ĝ h ĥ i j ĵ k l m n o p r s ŝ t u ŭ v z
a b c/z ch d e f g/gh j/g h k i/y i/y j c/ch/qu/x l m n o p/ph r s/ss t/th u u v/u z/s

La sono [c] skribiĝas "c" antaŭ hela vokalo, "zz" antaŭ malhela vokalo.

centro, specifa
zaro, belezo

La sono [ĉ] skribiĝas "ch".

chambro, serchi

La sono [g] skribiĝas "g" antaŭ malhela vokalo, "gh" antaŭ hela vokalo.

gasto, lago
gheneralo, spagheto

La sono [ĝ] skribiĝas "j" antaŭ malhela vokalo, "g" antaŭ hela vokalo.

jardeno, lejo
gentila, logi

La sono [ĥ] skribiĝas "k".

kaoso, mekanismo

La sono [i] skribiĝas "y" en fremdaj vortoj, "i" en aliaj kazoj.

systemo
filo

La sono [j] skribiĝas "y" komence de vorto antaŭ vokalo (por eviti konfuzon kun tabelvortoj), "i" en aliaj kazoj.

yes, yam
traino, vortoi

La sono [k] skribiĝas "ch" en fremdaj vortoj, "c" antaŭ malhela vokalo, "qu" antaŭ hela vokalo. La fonemoj [ks] kaj [kz] skribiĝas "x".

charactero
canto
quelque, que, quio
texto, exemplo

La sono [p] skribiĝas "ph" en fremdaj vortoj, "p" en aliaj kazoj.

telephono

La sono [s] skribiĝas "s" komence de vortoj, "ss" inter vokaloj.

sola
tasso

La sono [ŝ] skribiĝas "sh".

shipo, fisho

La sono [t] skribiĝas "th" en fremdaj vortoj, "t" en aliaj kazoj.

theorio
tablo

La sono [ŭ] skribiĝas "w" komence de vortoj, "u" en aliaj kazoj.

Wato
auto

La sono [v] skribiĝas "u" en [kv] kaj [gv], "v" en aliaj kazoj.

aquo, qualito
linguo, guidi

La sono [z] skribiĝas "s" inter vokaloj, "z" komence de radiko.

presenti, faso
zipo, zoo

Naciaj Ortografioj[redakti]

Rusa Ortografio[redakti]

Аа Aa Бб Bb Вв Vv Гг Gg Дд Dd Ее Ėė Ёё Ȯȯ Жж Ẑẑ Зз Zz Ии İi Йй J̇j Кк Kk Лл Łł Мм Mm Нн Nn Оо Oo Пп Pp Рр Rr Сс Ss Тт Tt Уу Uu Фф Ff Хх Hh Цц Cc Чч Ċċ Шш Ŝŝ Щщ Ṡṡ Ъъ _ Ыы Iı Ьь . Ээ Ee Юю U̇u̇ Яя Ȧȧ

Pola Ortografio[redakti]

Aa Aa Ąą Ąą Bb Bb Cc Cc Ćć Ṭṭ Dd Dd Ee Ee Ęę Ęę Ff Ff Gg Gg Hh Hh Ii İi Jj Ii / . Kk Kk Ll Ll Łł Łł Mm Mm Nn Nn Ńń Ṇṇ Oo Oo Óó Ôô Pp Pp Rr Rr Ss Ss Śś Ṣṣ Tt Tt Uu Uu Ww Vv Yy Iı Zz Zz Źź Ẓẓ Żż Ẑẑ CHch Ĥĥ CZcz Ĉĉ SZsz Ŝŝ RZrz Ṛṛ DŻdż xx DŹdź xx DZdz Ḍḍ

centrum = centrum
bank = bank
biblioteka = biblioteka
hotel = hotel
adres = adres
kino = kino
teatr = teatr
kasa = kasa
parter = parter
balkon = balkon
po polsku = po polsku

egzamin = examin

dyrektor = dırektor
kuzyn = kuzın

lekcja = lekcia

wakacje = vakacie

jutro = u̇tro
bjuro = bu̇ro
to jest = to ėst
nje = nė

dobry / dobrze = dobrı / dobrė
gdzie = gdė

już = u̇ẑ
poczta = poĉta
czy = ĉı

dzień dobry = dėṇ dobrı
chciałbym = ĥtȧłbım
oczywiście = oĉıvistė
cześć = ĉesṭ

Regulo 15: Neologismoj[redakti]

La tiel nomataj vortoj "fremdaj", t. e. tiuj, kiujn la plimulto de la lingvoj prenis el unu fonto, estas uzataj en la lingvo internacia sen ŝanĝo, ricevante nur la ortografion de tiu ĉi lingvo; sed ĉe diversaj vortoj de unu radiko estas pli bone uzi senŝanĝe nur la vorton bazan kaj la ceterajn formi el tiu ĉi lasta laŭ la reguloj de la lingvo internacia. Ekz-e: tragedio, sed tragedia; teatro, sed teatra.

Vortoj "fremdaj", aŭ "internaciaj", estas tiuj vortoj, kiuj ne estas formataj laŭ la reguloj de Esperanto. Ili restas "neologismoj" (do vortoj "novaj"), ĝis ili anstataŭĝigas per fundamenta formo aŭ ĝis ili, kutime kun nuancita signifo, eniras la lingvouzon, tiel fariĝante "fundamenta".

Kial preferi fundamentajn vortojn?

La lingvo Esperanto fariĝus malpli facile lernebla por tiuj, kiuj en sia gepatra lingvo ne havas t. n. internaciajn vortojn, se oni akceptas neologismojn sen kontroli, ĉu eblas formo fundamenta. Tamen, internaciaj vortoj povas esti oportunaj, kiam ili estas faka termino aŭ kiam ili estas malpli longaj ol la fundamenta formo.

trajno (vagonaro)

Internaciaj vortoj ne estas oportunaj, kiam ili estas ne pli ol same longaj kiel la fundamenta ekvivalento.

desaponti (elrevigi)

Internaciaj vortoj estas evitindaj, kiam oni per ili forigus elementojn de la Esperanta vortofarado.

kurta (mallonga)
desperi (malesperi)
hospitalo (malsanulejo)

Fajnigo[redakti]

Kial fajnigi la regulojn de Esperanto?

Fajnigante la regulojn de Esperanto pri vortfarado, pli da fremdaj vortoj estas analizeblaj kiel fundamentaj formoj.

finalo (fina parto)
karakterizi (atribui karakteron)
regiono (parto de regio)

Reformo[redakti]

Pra-Ido agnoskas, ke Esperanto havas fleksion. Estas baze nur la sufikso -ac-, kiu ŝanĝas la radikon. Povas okazi du ŝanĝoj: unu aldonante -i-, kaj alia sen -i-.

Ŝanĝo de la radiko ĉe -ac- sen -i-

Aldonante la sufikson -ac-, ĝia formo, sen asimliĝi al la radiko, estas -at- (< -ac-).

formi > formato (< form-ac-o)

Kiam -ac- asimiliĝas al la radiko, ĝi kunfandiĝas kun la fino de la radiko, foje ankaŭ ŝanĝante la vokalon de la radiko.

premi > presi (< prem-ac-i)
agi > akto (< ag-ac-o)
fari > fakto (< far-ac-o)
rompi > abrupta (< ab-romp-ac-a)
stari > stato (< star-ac-o)
veni > inventi (< in-ven-ac-i)
solvi > rezoluta (< re-solv-ac-a)
evolui > evoluto (< e-volu-ac-o)

Ŝanĝo de la radiko ĉe -ac- kun -i-

Aldonante la sufikson -i- al -ac-, ĝia formo, sen asimiliĝi al la radiko, restas -aci-.

formi > formacio (< format-i-o < form-ac-i-o)
generi > generacio (< generat-i-o < gener-ac-i-o)

Kiam -aci- asimiliĝas al la radiko, -t- de la asimiliĝo kun -ac- fariĝas -c-.

legi > lekcio (< lekt-i-o < leg-ac-i-o)
agi > akcio (< akt-i-o < ag-ac-i-o)
peti > peticio (< petit-i-o < pet-ac-i-o)
diri > jurisdikcio (< jurisdikt-i-o < jurisdir-ac-i-o)
stari > stacio (< stat-i-o < star-ac-i-o)
veni > subvencio (< sub-vent-i-o < sub-ven-ac-i-o)
solvi > rezolucio (< re-zolut-i-o < re-solv-ac-i-o)
evolui > evolucio (< evolut-i-o < el-volu-ac-i-o)
elrompi > erupcio (< erupt-i-o < el-romp-ac-i-o)

Virtualaj praformoj

fingi > fikt- > fikcio (< fikt-i-o < fing-ac-i-o)
aŭgi > aŭt- > aŭkcio (< aŭt-i-o < aŭg-ac-i-o)
frangi > frakt- > frakcio (< frakt-i-o < frang-ac-i-o)